Uzun Mehmet

• ÇAYCUMA'NIN TARİHÇESİ
  A. BÖLGENİN KISA TARİHÇESİ
  B. "ÇAYCUMA" ADININ KAYNAĞI VE TARİHİ
  C. KURTULUŞ SAVAŞI'NDA ÇAYCUMA
• Çetin Yurtseven'in Araştırması

A.BÖLGENİN KISA TARİHÇESİ

Oldukça yeni bir yerleşim yeri olan Çaycuma'nın tarihiyle ilgili bilgiler, Osmanlı Devleti döneminde hazırlanan Kastamonu ve Bolu Salnamelerindeki bilgilerle ve sözlü anlatımlarla sınırlıdır. Yerleşim yeri olarak çok uzun bir tarihsel geçmişe sahip olmamakla birlikte bugünkü Çaycuma'nın sınırları içinde kalan topraklar tarih öncesi dönemden bu yana çeşitli ulus toplulukların yerleşimine sahne olmuştur. Tarihsel süreç içinde savaşlar, göçler ve diğer nedenlerle bölgeye yerleşen toplulukların izleri günümüze kadar gelmiştir.

Tarih öncesi dönemde Çaycuma’nın da içinde bulunduğu bölgenin adı Paflagonya idi. Paflagonya Bölgesinin batı sınırını Filyos Çayı oluşturuyordu. Karadeniz kıyısındaki Tios (Filyos) bir Miletos kolonisiydi. Paflagonya bölgesine yerleştiği bilinen en eski topluluklar Frigya boylarıdır. İ.Ö.1200'lü yıllarda başlayan ve "Ege Göç Kavimleri Hareketi" adı verilen göçlerle birlikte Bitin, Mariondin,Migdon diye anılan Frig toplulukları Zonguldak ve civarına yöneldi. Ancak bu topluluklar birkaç yüzyıl boyunca siyasal bir örgüt yapısı oluşturamadılar. Kral Gordios ve Midas'ın öncülüğünde siyasal yapılanma içine girdilerse de yöredeki Frig egemenliği Kimmerler tarafından ortadan kaldırıldı. İ.Ö. VII.yy başlarında Kafkasya'dan Anadolu'ya giren Kimmer boyları Frigya'ya ardı arkası kesilmeyen seferler düzenledi. Bu seferlerin sonucunda Frig Kralı III.Midas Kimmer savaşçılarına yenik düştü ve İ.Ö. 676'da Frig Krallığı ortadan kalktı.

Kimmerler,Paflagonya'daki varlıklarını İ.Ö. 630'lara değin sürdürdüler ancak Lidyalılar ve Asurlular'la yaptıkları savaşlar sonucunda zayıf düştüler ve en sonunda Med Devleti karşısında tutunamayarak Anadolu'yu terk ettiler.

Kimmerler2den sonra İ.Ö. VI.yy başlarında Lidya Devleti bölgede egemenlik sağladı. Yine aynı yıllarda,Batı Anadolu kıyılarında yaşayan kimi Megaralılar ve Boitoiyalılar bölgeye geldiler. Karadeniz'in kuzeyinden getirdikleri malların boşaltılabileceği "emperion"lar (küçük ticari iskeleler) kurmaya yöneldiler. Tios (Filatairos/Filyos) bunklar arasında önemli bir koloniydi. Ancak perslerin, Lidyalıları İ.Ö. 546'da yenilgiye uğratmasıyla bölgedeki Lidya egemenliği de son buldu.

Persler, Anadolu'ya egemendiler ama Tiios (Filyos) gibi koloni kentlerin yönetimine "tiran" adı verilen kendi yandaşlarının getirilmesini sağladılar. İ.Ö.334'de Anadolu'ya geçen Makedonya kralı İskender, Pers ordusunu Gronikos Çayı yakınlarında yenilgiye uğratınca Perslerin Batı ve Kuzeybatı Anadol'daki üstünlüğü sona erdi. İskender bölgeyi Makedonyalı subayların yönetimine bıraktı.

Romalılar döneminde, Romalı soylulardan ve ünlü yöneticilerden Balbinus, İmparator Maksimunus (İ.Ö.235-238) zamanında çeşitli vilayetlerde sivil yönetime geçişe yönelik düzenlemeler yaptı ve bölge Doğu Roma İmparatorluğu içinde kaldı.

VII.yy başalarında, Bizans İmparatoru herakleios döneminde ülke "thema" (vilayet) denilen yönetsel birimlere ayrıldı. Bölge de bunlardan "Opsikion Theması" içinde yer aldı.

Paflagonya kıyıları 1204'den sonra Komnenos soyundan gelen David tarafından ele geçirildi.

1071 Malazgirt savaşı'ndan sonra türk boyları kitleler halinde Anadolu'ya akmaya başladı. Malazgirt zaferinden hemen sonra Alp Arslan (1072) öldürülünce yerine oğlu Melikşah geçti ancak Türkler arasındaki iktidar kavgası bir türlü bitmek bilmiyordu. Alp Arslan'a karşı ayaklanmış olan Kutalmışoğlu Süleymanşah ve kardeşi Mansur Anadolu'ya girdiler ve kısa sürede Konya'dan İznik2e kadar olan bölgeyi ele geçirdikten sonra 1075'te Anadolu Selçuklu Devletini kurdular. Ancak Bizans egemenliğindeki Zonguldak ve yöresine yönelik Türk saldırıları geçicii akın olmaktan öteye gidemiyordu.

1084 yılında I.Aleksios'un bölgedeki valilerini askerleriyle birlikte İstanbul'a ttoplantıya çağırmasını fırsat bilen Süleymanşah'ın komutanlarından Emir karatekin, Ulus, Bartın, Devrek topraklarını ele geçirdiikten sonra kıyıya yönelerek Zonguldak yöresini bütünüyle ele geçirdi. Büyük Selçuklular ile Anadolu Selçukluları arasındaki çekişme yeniden başlamıştı. Çekişme sonucu Anadolu Selçukluları büyük bir sarsıntı geçirdiler. Emir Karatekin'de Bizanslılar karşısında direnemeyince bölge yeniden Bizanslıların eline geçti.

Anadolu Selçukluların çöküş döneminde Candaroğulları Beyliği bağımsızlığını ilan etti (1335). Sinop'tan Safranbolu'ya kadar uzanan bölgede egemen olan Candaroğulları beyliklerini hem Bizans'a, hemde Osmanlılar'a ve öbür beyliklere karşı korumaya çalıştılar. Candaroğulları en çok Osmanlı Devleti tedirgin ediyordu. Candaroğlu Süleyman Paşa'nın bir kaç kez Orhan gazi ile savaştığı biliniyor.

Amasra'ya kadar uzanan kıyı bölgesinin ve iç kesimlerin Osmanlı topraklarına katılması; Cenevizlilerin, Bizanslıların ve Candaroğullarının egemenliğinin kesin olarak sona ermesi Fatih Sultan Mehmet döneminde oldu. Fatih Sultan Mehmet aynı zamanda Candaroğulları beyliğinide ortadan kaldırdı.

ÇAYCUMA
Filyos, İÖ 8. yüzyıl ortalarında sonra Teion adıyla bir Miletos kolonisi olarak kuruldu. Karadeniz'in kuzeyinden getirilen malların boşaltıldığı önemlice kolonilerden biriydi. İskender'in Asya seferini izleyen dönemde Prenses Amastris, Sesamos (Amastris / Amasra) merkez olmak üzere, Kytoros (Kidios Kalesi), Kronma (Kurucaşile) ve Teion'u birleştirerek Amastris kentini kurdu. Teion, Roma Dönemi'nde Nikomedia (İzmit)- Amasia (Amasya) anayoluna bağlandı. Bizans Dönemi'nde, imparatorluğun doğu merkezi olan Trapezus (Trabzon) yolu üzerinde bir uğrak yeriyken, sonraları giderek önemini yitirdi; Türklerin Anadolu'ya yayıldığı dönemde küçük bir yerleşim birimi haline gelmişti.

Cumhuriyet dönemine değin önemli bir yerleşime sahne olmayan Çaycuma, Zonguldak'ın hızlı gelişimi sonucu giderek kalabalıklaştı. Önceleri Çaycami adıyla, Devrek'e bağlı bir bucak merkezi iken, 1944'de Çaycuma adıyla ilçe yapıldı.

İlçe merkezi Çaycuma kenti Karadeniz kıyısından 25 km kadar içeride, Çaycuma Düzü'nün batı kenarında yer alır. Kent, çevresindeki yoğun kırsal nüfusa hizmet veren bir pazar niteliğindedir. En önemli sanayi kuruluşu 1970'de açılan ve Türkiye'nin üçüncü büyük kağıt fabrikası olan SEKA Çaycuma Kağıt Fabrikası'dır. Fabrikanın üretimi Bartın Limanı'ndan yollanır. Kentte ayrıca yağ imalathaneleri ile un, bisküvi, şekerleme gibi gıda maddeleri üreten imalathaneler, kereste, bıçkı, hızar atölyeleri ve maden işçileri için özel ayakkabılar üreten küçük işyerleri vardır.

Zonguldak-Bartın karayolu ve Ankara-Zonguldak demiryolu kentten geçer.
Belediye 1944'de kurulmuştur.
Nüfus (1985) ilçe:100.288; kent:11.589.
______________________
("Çaycuma," AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık:1986, cilt:6, sayfa:340.)

HAMİDİYE (ÇAYCUMA ve DEVREK)

Hamîdîyye Kazasına Dâir Malûmât:

Nâm-ı nâmî-i Hazret-i Padişâhî'ye mensûb olan bu kaza, görülen lüzûm üzerine Ereğli ve Bartın kazalarıyle merbût (bağlı) olan Devrek ve Çeharşenbe nahiyyelerinden mürekkeb ve üçüncü sınıfdan mâ'dud olmak (sayılmak) üzere 1303 (1887) sene-i mâlîyesinden itibâren teşkîl ve mezkûr Devrek Kasabası merkez kaza ittihâz olunmuştur (sayılmıştır).
Hamidiyye Kazası şarkân (doğudan) Bartın ve Zağferanbolu, garbân (batıdan) Ereğli ve Bolu, şimâlen (kuzeyden) Bahr-i Siyâh (Karadeniz), cenubân (güneyden) kezâlik Bolu ve Gerede kazaları hudûdlarıyla mahdûddur.
Devrek Kasabası, Karadeniz'e sekiz saat mesafede vâkî ve şimâl ve cenûb cihetleri büyük tağlarla muhât (çevrilmiş) olarak kasabanın ortasından cereyân iden nehir, meşhûr Filyos İskelesi'nde Bahr-i Siyâh'a (Karadeniz'e) mansıb olur(dökülür).
Kezâlik küçük bir çarşısı bulunduğu gibi câmî' ve medrese ve hammâm gibi müessesât-ı lâzımesi dahî ihtiyâca kâfî derecededir.
Nehr-i mezkûr kurbunda (kıyısında) tenezzüh-i umûmî (genel gezinti) için on bin zira'yı mütecâviz bir de beledî bağçesi vardır.
Mezkûr Çeharşenbe Nahiyyesi'nin merkezi olan Çeharşenbe Kasabası'nda dahî daha büyücek bir çarşı ve iki camî' ile bir kilise vardır.
___________________
( 1310 / 1892-3 Kastamoni Salnamesi : sf : 472/473 )
( 1311 / 1893-4 Kastamoni Salnamesi : sf : 225/226 )

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

MAHSULAT

Kaza-i mezkurı teşkil iden yüz yetmiş iki (172) karyede hınta, şair, mısır, ve sair envaî hububat husule gelmektedir.

MUSINNUAT (Sınaî Mamulleri)

Devrek Kasabası'nda ceviz ağacından yapılan sanduk, masa, konsol, sigara ağızlığı ve baston gibi şeyler şayan-ı memnuniyet bir surette olub bundan böyle her vechile terakki ideceği derkâr (belli = aşikar) olan mezkur kasabada bu misillu (kadar) sınaî'in dahi
terkkıyat-ı saire ile mütenasiben (uygun olarak) ilerliyeceği tabîidir.

TİCARET

Ahalinin bir kısmı ziraat ve keraste kat'(kesim) ve nakliye müteayyiş olub (geçinip) Kat' itdikleri her dürlü keraste mezkur (adı geçen) nehir vasıtasıyle bis-suhule (kolaylıkla) Filyos İskelesi'ne indirilmekde ve kısm-ı diğerinden bir haylısı da Ereğli Kömür Ma'deni Ameliyatı'nda (İşletmeleri'nde) çalışarak o surette geçinmektedirler.
______________________________
"Hamidiye",1310/1892-3 Kastamoni Salnamesi:sf.473.
"Hamidiye",1311/1893-4 Kastamoni Salnamesi:sf.226.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

FİLYOS

Nefs-i Bartın'a (Bartın'ın merkezine) beş saat mesafede ve garb-i cenubîde (güneybatısında) vakî (bulunan) bir Filyos İskelesi vardır ki, Hamidiyye Kazası'yle Yenice Nahiyyesi tağlarından kalitelu eşcar (ağaçlar) ve büyük kütükler sallarla nehren oraya indirilmekde ve nehrin Bartın cihetinde (tarafında)müceddeden (yeniden) bina olunan mükemmel iki aded fabrika kalitelu ve mütenevvi (çeşitli) keraste imal olunarak gemilerle Dersaadet (İstanbul) ve İzmir ve sair mahallere nakledilmekde ve bu yüzden gerek Hazine-i Celile (Osmanlı Hazinesi) ve gerek ol havali ahalisi haylice intifa eylemekdedir (yararlanmaktadır).
____________________
( 1310 / 1892-3 Kastamoni Salnamesi : sf : 468 )
( 1311 / 1893-4 Kastamoni Salnamesi : sf : 215 )

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *


 

FİLYAS ÇAYI

Yüz kırk kilometre Kastamonî Vilâyeti'nde carî (akan) bir çaydır.
Bu çay, menbâını (kaynağını) Bolı Sancağı'nda kâ'in (bulunan), Alatağ silsilesine mensub Bolı ve Semen Tağları arasında kâ'in, Günay Karyesi kurbunda (yakınında) ahz ile cenûb-ı garbîden (güney-batıdan) şimâl-i şarkıyye (kuzey-doğuya) toğrı mezkûr silsilenin (adı geçen sıra dağların) kesf (yoğun) ormanları arasında cereyân iderek, Bolı Kasabası'ndan ba'de (sonra) Hamîdiyye Kazâsı'nın merkezi olan Devrez (Devrek) Kasabası'ndan geçer. Ba'de (bundan sonra) sağ tarafından hemân (aşağı yukarı) kendi taviline (uzunluğuna) karîb (yakın) bir mecrâ (nehir yatağı) teşkîl iden ve Hammâmlı Suyu ile kesb-i cesâmet eyliyen (büyüyen), Soğanlı ve Arac Suyu'nu ahz ile Bartın Kazâsı'nın garb hududunu teşkîl ile Filyas Kasabası'nda Bahr-i Siyâh'a (Karadeniz'e) karışur.
Billos nâm-ı âtıkıyle yâdolunan mezkûr çay (eski adı olan Billos adıyla anılan adı geçen çay), Bitinya'nın en geniş ve serî' ül-cereyân (akımı hızlı) bir nehri olub, mansabında (denize döküldüğü yerde) şimdiki Filyas Karyesi (köyü) mahallinde eski Tiyum (Tium) Kasabası var idi. (sf : 574)
____________________
(Alî Cevâd, Memâlîk-i Osmâniyye'nin Târîh ve Coğrafya Lûgâti, Dersaâdet : Mahmûd Beğ Matbaâsı, H.1313-M.1895.)

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
 

ÇEHARŞENBE NAHİYYESİ

Müdîr (müdür): Mehmed İhsân Efendi
Virgü (vergi) Kâtibi : Enîs Efendi
Tahrîrât Kâtibi : Sâlâh Selâhüddîn Efendi
Refîki(Yardımcısı): Ahmed İbretî Efendi
Sanduk Emîni : Tâhir İlmî Efendi
Mülâzım : Edhem Efendi

Belediye Meclisi

Reîs : İbdâh Beğ
Âzâ : Tahîr Ağa, Yorgi Ağa, Yordan Ağa, Münhall (boş kadro)
Kâtib ve Saduk Emîni : Mustafa Osmân Efendi
Çavuş : Mustafa Ağa

Maarif Meclisi (Milli Eğitim Meclisi)

Reîs : Hacı Hüseyîn Efendi
Âzâ : İsmâil Efendi, Hacı İsmâil Beğ, Yusuf Efendi, Reşid Ağa
Kâtib : Hâfız İbdâh Efendi
Saduk Emîni : Tâhîr İlmî Efendi

Bazı Memurin (Bazı Memurlar)

Orman Ondalık Memurı : Hâfız İbdâh Efendi
Filyos Dûyûn-ı Umûmîyye Memurı : Mustafa Efendi
Reji Memurı : Hıristaki Efendi

Mekteb-i Rüşdîyye (Ortaokul)

Muallim (Öğretmen) : İsmâil Zühdî Efendi
Hüsn-i Hatt (güzel yazı) Muallimi : Tâhîr İlmî Efendi
Bevvâb (hizmetli) : Osmân Efendi
Aded-i Şâkîrdân (Öğrenci Sayısı) : 50

Mekteb-i İbtidâîyye (İlkokul)

Muallîm : Yusuf Efendi
Aded-i Şâkîrdân : 100

İnâs Mektebi (Kız Okulu)

Muallîmi : Hacı Ömer Efendi
Aded-i Şâkîrdân : 30
___________________________________
"Hamidiye",1317/1899-1900 Kastamoni Salnamesi:sf.223-4.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
 

FİLYOS (TİEİUM-VİLLAYOS)

Filyos Irmağı, Paflagonya'nın batı sınırı olarak kabul edilir.
Filyos, Tieium adlı bir Yunan kolonisi iken Roma çağında yanından akan Villayos (Filyos) nehrinin ismine izafeten adı ( Villayos ) oldu ve bizim dilimize Filyos olarak geçti.
Burada yerin yüzünde bir kale, harabe halinde bir mabet ve bir kilise, bir anfitiyatro, bir de kemerli bina enkazı vardır. Ateş-tuğlası fabrikası yapılırken yerden harçlı temeller, bunların arasından heykeller, steller, küpler, Um Funairerler, kandil ve gözyaşı kapları gibi bir çok arkeolojik eserler çıkmış ve bunlar Zonguldak Halkevi'ne taşınmıştır. (sf.25)

FİLYOS KAYA TÜNELİ
Tünel, kalenin kuzey-batısındaki kademeden aşağı inmektedir. Duvarları moloz taşından harçla yapılmıştır. Üzerine boyları 2 metre, enleri 1,20 metre; kalınlıkları 0,20 metre olan düz kapak taşları konulmuştur. Dört köşe olan bu tünelin eni 1,50 metre, yüksekliği 1,60 metredir. Ağız tarafı dolmuş ve kapanmıştır. Ortasından bir kısmı çöktüğü için üzeri açılmıştır. Dibinde bir su mahzeni olduğu söylenmekte ise de yukarıdan yuvarlanan taş, topraklarla içi dolduğu için yanına varılmamaktadır. (sf.129)

FİLYOS KİLİSESİ
Harabe halinde olan bu kilise Sümerbank Tuğla Fabrikası yanındadır. Dikdörtgen şeklinde bir plan vermektedir. Yan duvarlarında ikişerden dört tane penceresi ve doğusunda mihrabı vardır. Kapısının batı tarafında olduğunu tahmin ediyoruz. Duvarların ikişer metrelik yerleri kalmış, üst tarafları yıkılmıştır. Kalıntılarına göre bina duvarlarının muhtelif ölçüde kesme taşlarla kaplanarak içine harçlı moloz taşı doldurulduğu anlaşılmaktadır.
Duvarlardaki taşlardan bir kısmı eski binalardan alınarak konmuştur. İnşaatta taş duvarlar arasına tuğla kuşaklar da ilave olunmuştur. Döşemenin mozayık olduğu anlaşılmaktadır.
Bina çok zayiat vermiştir. Çatısının ahşap olduğunu tahmin etmekteyiz. Burası bir Bizans kilisesidir. Belki de MS 8. yüzyılda yapılmıştır